Tam, gdzie rosną poziomki
„Kiedy czuję się zmartwiony albo smutny, mam zwyczaj wspominania scen z dzieciństwa, by się uspokoić“, mówi doktor Eberhard Isak Borg, bohater „Tam, gdzie rosną poziomki“ filmu Ingmara Bergmana z roku 1957. I pamięci właśnie, wspomnieniom, procesowi sięgania wstecz w czasie poświęcony będzie tegoroczny cykl Docs+Science na Krakowskim Festiwalu Filmowym.
Nauka to nierzadko badanie pamięci. Czasem jest ona zapisana w kulturze niematerialnej, czasem w materii namacalnej – w skale, w lodzie, w mózgu, w genach. Obserwując kosmos, widzimy jego stan przeszły, nie obecny. I nawet wykonując doświadczenie fizyczne rejestrujemy tylko zdarzenia minione. Myśląc o globalnej przyszłości, za punkt odniesienia obieramy też rodzaj wspomnienia – obraz planety z lepszych czasów, sprzed antropocenu. – mówi Karol Jałochowski – kurator cyklu Docs+Science, dziennikarz, dokumentalista, redaktor naczelny serwisu popularnonaukowego Pulsar.
Usystematyzowane wspominanie, kolektywny powrót „tam, gdzie rosną poziomki“, jest integralną częścią procesu poznania. Nie zawsze przynosi spokój, jak u doktora Borga, ale nigdy nie jest formą ucieczki i zawsze przynosi wiedzę. Wspomnienia to zasób bezcenny. O tym, między innymi, opowiadają filmy, które wybraliśmy dla Państwa w tym roku. – dodaje Jałochowski.
Czasem nauka jest rodzajem zorganizowanego szaleństwa. Całe dziedziny wiedzy zawdzięczają swoje istnienie uczonym ogarniętym obsesją – takim jak Niemiec Max Schönwetter. Zgromadzona przez niego kolekcja blisko 20 tysięcy okazów ptasich jaj ma bezcenną wartość dla owologii. W ich wapiennych skorupkach zapisana jest wiedza – pamięć – o 4 tysiącach różnych gatunków ptaków. Wytrawny, subtelnie grający ironią i powagą dokument “Zbieranie jaj w ciężkich czasach” Pima Zwiera opowiada nie tylko o tym. Stawia też pytanie o to, czy pasja, nawet naukowa, zwalnia z odpowiedzialności moralnej.
“Park Plejstoceński” (reż. Luke Griswold Tergis) to nie jedyny dokument o granicy geniuszu i szaleństwa – ale na pewno jeden z najbardziej zabawnych. Reżyser śledzi brawurową próbę zrestartowania pradawnego ekosystemu dalekiej Syberii, powrotu do stanu zapisanego w plejstoceńskich skamieniałościach. Podejmuje ją geofizyk Sergiej Zimov, w czym pomaga mu patologicznie optymistyczny syn Nikita. Wespół usiłują odwracać trendy klimatyczne metodą małej geoinżynierii. Nie stać nas na nie robienie eksperymentów, tłumaczą, zarażając widzów entuzjazmem.
Film, żywy zapis pamięci, reż. Inés Toharia Terán 
Z morza prastarego, reż. Robin Petré 
Zbieranie jaj w ciężkich czasach, reż. Pim Zwier 
Henry Glassie: Badania terenowe, reż. Pat Collins 
Park Plejstoceński, reż. Luke Griswold-Tergis 
Zapach strachu, reż. Mirjam von Arx
“Henry Glassie: Badania terenowe” (reż. Pat Collins) to hipnotyzujący dokument poświęcony tytułowemu bohaterowi. Pat Collins przyjmuje w nim perspektywę tej znakomitej postaci antropologii, a widz jednoczy się z badaczem, staje się jego okiem i uchem – nie ingerującym, a obserwującym, usiłującym zrozumieć bez wartościowania, chroniącym przed zapomnieniem to, co z dzieł człowieka najbardziej ulotne: kulturę niematerialną. Irlandzki reżyser podejmuje wspólnie z jego ujmującym bohaterem próbę odpowiedzi o naturę piękna.
Wyrafinowany wizualnie i przejmujący dokument – a może bardziej poemat – na cześć milczących świadków przeszłości naszej planety, zaplątanych w sieci cywilizacji migrantów z pradawnego oceanu to film “Z morza prastarego” (reż. Robin Petré). Nie narzucający tez oraz – mimo tematu związanego z kryzysem klimatycznym – nie pogrążający widzów w oceanie rozpaczy. Nawet pojedyncze akty pomocy istotom nie-ludzkim, morskim ssakom i ptakom, nabierają w filmie duńskiej reżyserki wymiaru nakazu moralnego – oraz naukowego. Film przeznaczony dla widzów dorosłych.
W swoim nie ostentacyjnym, ale subtelnie pomysłowym, skrupulatnym, ale stroniącym od oczywistych przykładów dokumencie “Zapach strachu” Mirjam von Arx zabiera widzów w podróż do jądra strachu – do praprzyczyny wszystkich lęków. Łączy porządek subiektywny i obiektywny, by poszukać odpowiedzi na pytania o to, co rządzi ludzkim zachowaniem: my czy nasze obawy. Z pomocą światowej klasy ekspertów odsłania nierozerwalne związki leku i przyjemności, odkrywa wspólnotę strachu. Dociera do jego praprzyczyny: zapisów kolektywnej pamięci.
Orson Welles powiedział: Taśma filmowa ma osobowość. I ta osobowość jest autodestruktywna. Zadaniem archiwisty jest przewidzieć, co taśma zrobi, i temu zapobiec. Welles, być może najwybitniejszy reżyser świata, nie dodał, jak cenny to nośnik – to zapis nie tylko emocji, kadrów taniej rozrywki, ale i wiedzy o czasie przeszłym. Dokument “Film, żywy zapis pamięci” hiszpańskiej autorki (Inés Toharia Terán) opowiada o próbach ratowania choćby ułamka z ogromu historii zarejestrowanej na celuloidzie, o oporze stawianym rozpadowi i entropii, o niezgodzie na kolektywną amnezję.
Filmy w cyklu Docs+Science:
- “Zbieranie jaj w ciężkich czasach” / “O, Collecting Eggs Despite the Times“, reż. Pim Zwier, Holandia, 80′, 2021
- “Park Plejstoceński” / “Pleistocene Park”, reż. Luke Griswold-Tergis, USA, 107′, 2022
- “Henry Glassie: Badania terenowe” / “Henry Glassie: Field Work”, reż. Pat Collins, Irlandia, 2019
- “Z morza prastarego” / “From the Wild Sea”, reż. Robin Petré, Dania, 78′, 2021
- “Zapach strachu” / “The Scent of Fear”, reż. Mirjam von Arx, Szwajcaria, 93′, 2021
- “Film, żywy zapis pamięci” / “Film, the Living Record of Our Memory”, reż. Inés Toharia Terán, Kanada, Hiszpania, 2021
Cyklowi będzie towarzyszyć niezwykła debata w ramach nowego festiwalowego cyklu KFF TALKS: Tam gdzie rosną poziomki, czyli co fizyka, neuronauka i sztuka reportażu mówią o fenomenie pamięci. Nasz obiekt badawczy zostanie prześwietlony trzema rodzajami aparatury. Fizyk prof. Krzysztof Meissner wyjaśni, co nauka może powiedzieć o zdarzeniach przeszłych, których nikt nie był świadkiem. Czy przepadły bez wieści? Neuronaukowiec Mateusz Hohol wyjaśni, na czym polegają zachodzące w mózgu procesy pamięci. Gdzie kryje się to, co zapomniane? Pisarka Anna Bikont opowie o tym, jak pracuje się z zasobami najdelikatniejszymi z delikatnych – wspomnieniami. Czy można zaufać każdemu? Porozmawiamy zatem o pamięci zapisanej w kulturze niematerialnej i w materii namacalnej – w gwiazdach, w mózgu, w genach. Będziemy przekonywać, że usystematyzowane wspominanie, kolektywny powrót „tam, gdzie rosną poziomki“, jest integralną częścią procesu poznania. Nie zawsze przynosi spokój, jak u doktora Borga, ale nie zawsze jest formą ucieczki i zawsze przynosi wiedzę.
Partnerem cyklu Docs+Science i współorganizatorem debaty jest Projekt Pulsar